تاریخچه معماری ایرانی

ایران قرون وسطی، شاهد ظهور برخی از زیباترین شگفتی های هنر و معماری اسلامی بوده است. این عجایب بیشتر در زمان صفویه، زمانی که اصفهان پایتخت ایران بود، پدیدار شد.

معماری ایرانی

معماری ایرانی از 1500 تا 1800 که به عنوان اوایل دوره مدرن شناخته می شود، دارای عناصر معماری کاملاً متمایز مانند طاق های نوک تیز، استالاکتیت‌های معروف به "مقرنس" و گنبدهایی با تزئینات گلدار بود. کاشی‌های چند رنگ آبی، طلایی، فیروزه‌ای و سفید، فضای داخلی مساجد و کاخ‌ها و همچنین نوشته‌هایی به خط عربی با استناد به آیات قرآن می‌پوشاند. معماری شگفت انگیزی که در آن زمان به وجود آمد، تا به امروز به عنوان آثاری دیدنی باقی مانده است.

تاریخچه معماری ایرانی

معماری ایرانی در دوره بین 550 قبل از میلاد تا 330 قبل از میلاد ظهور کرد، یعنی حدود 2750 سال قدمت دارد.حتی پس از گذشت بیش از 3000 سال، برخی از عناصر طراحی معماری ایرانی پابرجا مانده‌اند که به خاطر مصالح به کار رفته در این بناها بوده است، این عناصر شامل سردرهای طاق بلند، ستون‌هایی با سرستون‌های براکت، ایوان یا تالار ستون‌دار، گنبد، طاق بیضی شکل وسیع در ورودی، حیاط چهار ایوانی، برج‌هایی که به سمت آسمان می‌رسند و ... می‌شود. علاوه بر تأثیر اقلیم، مصالح موجود، اهداف مذهبی و فرهنگ پیرامونی، حامیان نیز نقش تعیین کننده‌ای در توسعه معماری داشتند.  زیبایی برای ایرانیان باستان، مانند سایر تمدن های باستانی، از صفات الهی بوده است که آن را در معماری آن زمان هم می‌توان مشاهده کرد.

معماری هخامنشی

معماری هخامنشی اقتباس و ترکیب کهن الگوهای مادهایی، آشوری، ایلامی، مصری، ایونیایی و اورارتویی بود. آنچه معماری هخامنشی را از هر یک از سبک های تشکیل دهنده آن متمایز می‌کرد، سبک خاص تلفیق آنها با عناصر محلی بود. همچنین سه عنصر اصلی در معماری هخامنشی وجود داشت که کاملاً ایرانی بودند: ستون‌ها، مقبره‌های صخره‌ای و پلکان. اگرچه ستون‌هایی در تمدن‌های مختلف باستانی ساخته شده‌اند، اما ستون‌هایی که در زمان هخامنشیان ساخته شده‌اند، ظریف‌ترین ستون‌هایی هستند که ساخته شده‌اند؛ این ستون‌ها بسیار بلند بودند و با فواصل نسبتاً زیادی از یکدیگر ساخته شده اند که فقط با یک محاسبه دقیق می‌توانستند ساخته شوند. ستون‌ها، نقش برجسته‌ها، کتیبه‌ها، زیگورات‌ها، تراس‌ها، برج‌های سنگی، پایه‌های سنگی، پلکان‌ها، سنگ‌فرش‌ها و غیره از کهن الگوهای معماری اولیه هخامنشیان بودند.

معماری اشکانی و ساسانی

عنصری به نام ایوان در زمان اشکانیان پدید آمد. تکامل تکنیک طاق‌کاری با خشت‌های گلی و همچنین آجرهای پخته‌شده، از ویژگی‌های عجیب این عصر بود. دیوارها و سقف ها نیز با گچ تزئین شده بودند. ایوان عظیمی به اتاق گنبدی شکلی که به عنوان تالار تماشاگران استفاده می‌شد ختم می‌شود که کهن الگوی معماری ساسانی بود که در بسیاری از کاخ‌ها تکرار می‌شد. استفاده از گچ به عنوان ملات که به سرعت سفت می‌شد، به عمارت های این دوره کمک کرد تا طاق ها را بدون نصب داربست برپا کنند. دیوارها با حکاکی، نقاشی دیواری و... تزئین شده بودند. هنر و معماری دوره ساسانی حتی مدتها پس از پایان امپراتوری آنها به طور گسترده مورد استفاده قرار گرفت. قرون اولیه شکل گیری معماری اسلامی از زمانی آغاز شد که اعراب در سال 637 امپراتوری ایرانیان را اشغال کردند.

معماری پس از اسلام در ایران

در دوران پس از اسلام بود که اشکال قدرتمند معماری ساسانیان اصلاح و توسعه یافت. بنابراین پتانسیل معماری ایرانی به معماری فوق العاده زیبایی تبدیل شد که متنوع‌تر و گویاتر از پیشینیان آن بود. اولویت در معماری دوران بعد از اسلام به مسجدسازی اختصاص داشت؛ در نظر گرفته شده بود که مساجد برای اعصار مستحکم باشند، به همین دلیل همواره مستحکم ترین بناها در معماری اسلامی بوده اند.

مساجد به دو شکل عمده ساخته می‌شدند:

• مساجد با نمازخانه های پر از ستون
• مساجد کوچکتر متشکل از یک اتاق گنبدی شکل.

ایرانیان تلاش خود را بر احیای میراث معماری خود مانند طاق‌ها، سقف‌های تاج‌دار، مخروطی، آجرهای بزرگ، طاق‌های بیضی شکل و غیره متمرکز کردند. آجرکاری در قالب نقوش مختلف و گاه گچ‌کاری روی آجر از ویژگی‌های معماری ایرانی بود. در دوران پس از اسلام ساخت انواع مقبره ها، برج ها و به ویژه مناره ها آغاز شد.

معماری سلجوقی

در دوره سلجوقی، تعداد برج ها و مناره ها از مساجد بیشتر شد، با این حال، ساخت مساجد همچنان محور اصلی معماری بود. نوع مساجد گنبدی به الگوی غالب تبدیل شد و بعدها طرح چهار ایوانی بر ساختمان مسجد حاکمیت رسمی و همیشگی پیدا کرد. اجرای سلایق مختلف در اشکال مختلف طاقکاری وجه تمایز معماری دوره سلجوقی بود.  آجر و خشت لعاب‌دار به رنگ آبی روشن و تیره موجب شفاف‌تر کردن عناصر معماری و یا خوانایی بیشتر کتیبه‌های آجری شند. کارهای معرق با کاشی های تک رنگ در اواخر این عصر رایج شد. عصر سلجوقیان به عنوان دوره احیای هنر و تمدن اسلامی در ایران شناخته شده است.

معماری ایلخانی

حدود 90 درصد آثار به جا مانده از دوران ایلخانی ماهیت مذهبی دارند. شاید بارزترین ویژگی معماری ایلخانی، آمادگی آن برای پیروی از نمونه های رایج عصر سلجوقی بود. در معماری ایران در زمان ایلخانیان از معرق‌کاری‌هایی با کاشی‌های رنگارنگ جدید استفاده می‌شد.

معماری تیموری

در دوره تیموریان، معماری ایرانی دارای ترکیبی از کاشی‌های لعاب‌دار با رنگ روشن و تیره که برای نما به کار می‌رفت، نقش برجسته در ترکیب‌بندی‌های معرق، انواع طاق‌کاری‌ها و محاسبه دقیق اندازه و ابعاد عظیم و... بود. نمای بیرونی گنبدها با کاشی‌کاری‌هایی با طرح‌ها و خط‌های گوناگون تزیین شده بود.

معماری صفوی

در زمان صفویان شبکه‌هایی از کاروانسراها در سراسر کشور برای تسهیل حمل‌ونقل و توسعه تجارت ایجاد شد و این معماری به طور مؤثری بر فعالیت‌های ساختمانی کشورهای دیگر تأثیر گذاشت. تأکید بر عظمت بناها که از زمان تیموریان آغاز شد، همچنان در بسیاری از آثار یک اصل بود و تقارن شعاعی به شکلی عالی اجرا می‌شد. گرایش رایجی در میان معماران به ساخت طاقچه‌ها یا حتی ورودی‌ها وجود داشت و بی‌تردید رنگ در معماری صفویه نقش محوری ایفا می‌کرد. معماری صفوی در واقع اوج مهارت و تجربه معماران ایرانی بود که در آن فرم های سنتی به راحتی در مقیاس های عالی به کار می رفت. همچنین در این دوره بسیاری از سازه‌های کاربردی مانند پل‌ها، بازارها، حمام‌ها، آب انبارها، سدها، برج‌های کبوتر و کاروانسراها ساخته شد.

معماری زندی

سلسله زند، معماری ای را ترویج می کرد که اساساً نگاهی به سرچشمه های معماری صفوی، سلجوقی و پیش از اسلام داشت و معماری هندی و اروپایی را اقتباس می کرد.آن‌چه که در معماری آن‌ها نوآورانه‌تر به نظر می‌رسید کاشی‌های لعابدار به رنگ جدید تقریبا صورتی و معروف به کاشی زند بود.

معماری قاجاری

مساجد زیادی در زمان قاجاریه ساخته شده‌اند که مساحت وسیعی با طرح چهار ایوانی دارند و دارای گنبد و پنجره برای ورود نور به بنا بوده‌اند. بسیاری از آثار دوره صفویه در دوره قاجاریه نوسازی شدند.  بناهای قاجاریه کاخ‌ها، عمارت‌ها، کوشک‌های ییلاقی‌، شکارگاه‌ها و نیز سازه‌های کاربردی مختلف بودند. هم‌چنین در دوره قاجار، معماری بناهای نظامی مورد توجه بسیاری قرار گرفت.